Shqipërisë i ka ikur ‘truri’

Shqipëria renditet në mesin e 15 vendeve për emigracionin e lartë të personave të arsimuar dhe me grada shkencore. Emigrimi i shqiptarëve të arsimuar në vitin 2010 dhe 2011 është rritur me 223% krahasuar me vitin 2000 dhe 2001. Ekspertët Gëdeshi dhe King zhvilluan një sondazh me 720 doktorantë, PHD dhe 303 studentë që jetojnë jashtë vendit për llogari të një studimi të PNUD. Sondazhi gjeti gjithashtu se shumica e diasporës shkencore shqiptare nuk dëshiron të kthehet

Shqipëria është ndoshta i vetmi vend në Evropë në këto dekadat e fundit që është vënë nën presionin e vazhdueshëm të emigracionit të lartë. Përpos ikjeve, mbetet i frikshëm fakti se Shqipëria kryeson listën botërore për potencialet e larta të emigrimit. Një sondazh i Gallup në 2017 gjeti se, 56% e shqiptarëve duan të emigrojnë. Numri i atyre që duan të ikin shënoi rritje me 20 pikë përqindje në raport me sondazhin e vitit 2012, ku 36% e shqiptarëve kishin në plan të emigronin. Rritja e dëshirës për emigrimin në këto katër vjetët e fundit është më e larta në botë, sipas rezultatit të sondazhit, por mbetet i frikshëm fakti se Shqipëria ka nivel të lartë të emigracionit të trurit, shkruan ‘monitor’.

Një studim i profesorëve Ilir Gëdeshi dhe Russell King, për llogari të Programit të Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara (PNUD) i publikuar së fundmi, tregoi se Shqipëria renditet në mesin e 15 vendeve për emigracion të lartë të personave të arsimuar dhe me grada shkencore.

Në vitin 2010 dhe 2011, u gjet se rreth 31.3% e popullatës shqiptare me arsim të lartë ishte në emigracion. Ikja e njerëzve me arsim të lartë është një problem i brendshëm i vendeve ku mungon ekonomia e shkallës dhe tregu i punës nuk paraqet potencial. Sipas të dhënave të OECD-së, emigrimi i shqiptarëve të arsimuar në vitin 2010 dhe 2011 është rritur me 223% krahasuar me vitin 2000 dhe 2001. Kjo rritje ishte më e madhe se emigrimi për pjesë të tjera të popullatës me arsim të mesëm dhe të ulët, përcjell albinfo.ch.

Ekspertët Gëdeshi dhe King zhvilluan një sondazh me 720 doktorantë, PHD dhe 303 studentë që jetojnë jashtë vendit. Pas intervistave me ta, gjysma e tyre afërisht 49% nuk kishin ndër mend të ktheheshin në Shqipëri, 32% u përgjigjën se “vijnë në Shqipëri për të punuar, pas një periudhe kohore jashtë vendit”, dhe vetëm 4% thanë: “do të kthehem në Shqipëri pas diplomimit, të punoj”. Numri i studentëve shqiptarë në vendet e OECD u rrit me 430% në vitin 2016 në raport me vitet 2000.

Studimi i ekspertëve thotë se përgjigjet nuk ishin të improvizuara ose të rastësishme, por ishin të bazuara mirë në arsyetime, duke reflektuar jo vetëm një dëshirë për përvojën ndërkombëtare, por edhe një perceptim të së ardhmes, mbi punësimin dhe kushtet e jetesës në Shqipëri.

Andra, një studente shqiptare në Itali tha: “Kthimi im është i kushtëzuar nga punësimi. Për këtë arsye, shumica e studentëve shqiptarë dëshirojnë të dinë se çfarë i pret ata”. “Me një pikëpamje të zymtë të punësimit në Itali, shumë studentë shqiptarë përgatiten të emigrojnë në vende të tjera”.

Jola, një studente shqiptare në Itali, tha: “Ka vetëm pak studentë shqiptarë që duan të kthehen në Shqipëri. Nëse nuk gjejnë punë në Itali, ata synojnë të shkojnë në Gjermani, Spanjë apo Austri”.

Sondazhi gjeti gjithashtu se shumica e diasporës shkencore shqiptare nuk dëshiron të kthehet. Shumica e të anketuarve thanë se ata mendojnë se janë integruar mirë në vendin pritës, i cili siguron komoditet (në aspektin e strehimit, transportit, infrastrukturës) dhe sigurimin e jetës dhe mundësi më të mira për karrierë. Përveç kësaj, fëmijët ndjekin shkolla cilësore, jeta shoqërore dhe kulturore është e pasur, kujdesi shëndetësor dhe arsimi janë të një cilësie të mirë, etj. I frikshëm mbetet fakti se edhe për ata doktorantë që duan të kthehen për të kontribuar në universitetet shqiptare u është mbyllur dera.

Arsyet pse ikin jashtë me studime

Të rinjtë nga Shqipëria kanë një dëshirë të pazakontë për të studiuar jashtë vendit në krahasim me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor. Ekspertët Gëdeshi dhe King kanë vërejtur disa arsye për këtë tendencë. E para është se shqiptarët dëshirojnë të sigurojnë një arsimim më cilësor për fëmijët e tyre. Hipoteza e dytë supozon se për t’u diplomuar nga një universitet i BE-së, do të ishte më e lehtë për personin të gjejë një punë dhe të integrohet në vendin pritës. Anketa e zhvilluar me 303 studentë shqiptarë jashtë vendit kryesisht në Itali, Gjermani, Francë, Holandë dhe Mbretërinë e Bashkuar, pa se 70% konsideruan studimet universitare si hapi i parë për të banuar jashtë vendit dhe 24.4% u përgjigjën “Ndoshta”. Vetëm 5.6% iu përgjigjën se kishin nisur studimet jashtë jo si një mundësi për të jetuar atje.

Në lidhje me kthimin në Shqipëri pas diplomimit, përgjigjet e nxënësve shqiptarë janë edhe më të qarta. 49% e tyre pohojnë se nuk kanë ndër mend të kthehem në Shqipëri në të ardhmen e afërt”, 32% u përgjigjën se “vijnë në Shqipëri për të punuar pas një periudhe kohore jashtë vendit”.

Studimet tregojnë se ka një lidhje të fortë midis potencialit dhe migrimit real. Në Shqipëri, gjithnjë e më shumë po emigron elita e studentëve të vendit, ku më të zgjuarit dhe më të mirët ikin dhe nuk kthehen më.

Profesor Gëdeshi thotë se, pasojat socio-ekonomike të këtij fenomeni janë të qarta: çdo vit, burimet njerëzore dhe financiare të kualifikuara, ose më mirë elita rinore dhe financiare e Shqipërisë, e lënë vendin në mënyrë të pakthyeshme dhe kostot që lanë pas janë miliona euro. Sipas një artikulli të kohëve të fundit, vendet që tërheqin të diplomuar nga vendet e varfra furnizohen gratis me burime njerëzore të arsimuara të talentuara. Kjo formë migrimi është bërë shqetësim i madh për të ardhmen e Shqipërisë. Erinda, një e intervistuar e cila mori doktoratën në Francë, tha: “Përmes rrjedhjes së trurit, shteti shqiptar po humbet investimin e vet. Kjo është një nga humbjet më të mëdha për Shqipërinë”.

Diaspora shkencore po rritet me shpejtësi

Madhësia dhe cilësia e diasporës shkencore shqiptare po rritet me shpejtësi. Pothuajse dhjetë vjet më parë, u vlerësua se rreth 200 doktorë shqiptarë punonin në universitete, laboratorë dhe institucione shkencore, si dhe në departamentet kërkimore të korporatave të vendeve të zhvilluara të OECD-së. Aktualisht, ky numër është shumë herë më i madh. Studimi i PNUD ka anketuar 752 të tillë nga Shqipëria me gradë PhD dhe punonim jashtë vendit. Rreth 62% e tyre punonin në universitete dhe institucione kërkimore. Shqiptarët e tjerë me doktoraturë, jo të integruar në universitete apo institucione kërkimore, janë të aktivizuar me trajnimin e tyre profesional në biznese, industri, administratë etj. Për shembull, anketa zbuloi se pothuajse 97% e tyre, që ishin të pajisur me doktoraturë jashtë vendit, janë në punë që përputhen gjerësisht me nivelin e kualifikimit.

Studimi tregon se në vendet e OECD-së janë së paku 2,500 doktorë dhe kandidatë. Për një vend të vogël si Shqipëria, ky grup hulumtuesish përfaqëson rreth 40% të shqiptarëve të cilët kanë një doktoraturë dhe rreth 25% të potencialit akademik të vendit. Ky rezervuar gjithnjë në rritje i “trurit” mund dhe duhet të mobilizohet për të mirën e zhvillimit socio-ekonomik të vendit, veçanërisht nëse ekzistojnë kushte specifike. Shqiptarët nga Kosova dhe Maqedonia me doktoraturë gjithashtu kontribuojnë në diasporën shkencore shqiptare, në aspektin cilësore dhe sasiore, dhe përbëjnë një të pestën e diasporës shqiptare në tërësi.

Ja cilët janë “shkencëtarët” emigrantë

Diaspora shkencore shqiptare është relativisht e re, me një moshë mesatare prej 37 vjetësh, ku 72% janë më të rinj se 40 vjeç dhe vetëm 2.3% janë 60 vjeç ose më të vjetër. Një grup tjetër (12.3%) përbëhet nga ata që emigruan me prindërit e tyre kur ishin 15 vjeç ose më të rinj. Ky grup përfundoi vetëm një pjesë të arsimit parauniversitar në Shqipëri dhe është më pak i lidhur emocionalisht me vendin e origjinës.

Diaspora shkencore shqiptare dominohet nga gratë rreth 57.4%. Pothuajse gjysma e tyre emigruan për herë të parë gjatë dekadës së parë të tranzicionit në vitet 1990, 37.6% në dekadën e dytë dhe 11.5% në të tretën (2010). Të dhënat tregojnë se vetëm 3.9% e të anketuarve kishin përfunduar studimet e tyre gjatë viteve të fundit të sistemit socialist. Gati 48% e të anketuarve nga diaspora shkencore kishin punuar në Shqipëri para emigrimit dhe 36.9% kishin punuar në universitetet publike ose private të vendit dhe institucionet kërkimore.

Arsyeja kryesore për emigrimin e përfaqësuesve të diasporës shkencore është shumë e ndryshme. Për shumicën, arsyeja ishte për të studiuar në një universitet prestigjioz (66.2%) ose për të ndjekur mundësi profesionale dhe trajnimi (4.5%) jashtë vendit se ato të ofruara në vendin e origjinës. Të tjerë, ata që kryesisht emigruan me prindërit e tyre ose që nuk largoheshin për qëllime studimi, theksuan faktorët ekonomikë (14.9%), ose, në një masë më të vogël, faktorët politikë (3.3%). Një numër i vogël, kryesisht pedagogë dhe hulumtues (2.8%), përmendën infrastrukturën e dobët dhe kryesisht mungesën e pajisjeve për punë kërkimore në Shqipëri.

Zgjedhja e vendit të destinacionit është e kushtëzuar nga faktorë të tjerë. Në këtë drejtim, vërehen dy grupe. Grupi i parë përbëhet kryesisht nga kandidatët e doktoratës, të cilët e rendisin reputacionin e universitetit, ose mundësinë e një burse, si arsyeja kryesore. Grupi i dytë përbëhet nga ata që tashmë kanë një doktoraturë, të cilët theksojnë mundësitë e punës dhe faktin se tashmë e njohin gjuhën. Vetëm një numër i vogël deklaruan se zgjedhin vendin pritës për shkak të pranisë së të afërmve apo miqve.

Një karakteristikë e diasporës shkencore shqiptare është se ajo po rritet me shpejtësi. Numri i mbajtësve të doktoraturës shqiptare (bazuar në vitin e përfundimit) është rritur me shpejtësi që nga rënia e komunizmit. Ndarja e periudhës 1988-2017 në tre dekada të veçanta vërehet se përqindja e mbajtësve të doktoratës është 2.6 herë më e lartë në dekadën e dytë sesa në dekadën e parë dhe 3.3 herë më e lartë në dekadën e tretë se sa në të dytën.

Kjo rritje e shpejtë pritet të vazhdojë. Numri i kandidatëve të doktoratës nga viti i parë u rrit me gati 154%, e nxitur nga një numër faktorësh. Së pari, numri i emigrantëve shqiptarë në vendet e OECD po rritet dhe një nga objektivat e emigracionit të tyre është të sigurojnë një arsimim të mirë për fëmijët e tyre. Fëmijët e tyre ndjekin shkollat dhe universitetet në vendin pritës, dhe disa vazhdojnë studimet e doktoratës. Skënderi, një profesor i informatikës në Gjermani dhe anëtar i institutit Alb-Shkenca, vuri në dukje:

“Migrantët shqiptarë erdhën në Gjermani kur ishin të rinj dhe tani ata janë bërë prindër këtu. Ata vlerësojnë arsimin dhe dëshirojnë të sigurojnë që fëmijët e tyre të arsimohen këtu. Për këtë arsye, unë them se numri i atyre që marrin grada akademike po rritet”.

SHBA dhe Italia, përfituesit e doktorantëve shqiptarë

Edhe pse e shpërndarë në pesë kontinente dhe 40 vende të ndryshme, pothuajse 72% e diasporës shkencore shqiptare është e përqendruar në vendet më të industrializuara të OECD-së: SHBA, Itali, Francë, Kanada, Mbretëri e Bashkuar dhe Gjermani.

SHBA udhëheq me 28.3% dhe është destinacioni kryesor i doktoraturës shqiptare në udhëtimin e tyre të gjatë. Të dhënat e anketës tregojnë se 18% e doktorëve shqiptarë, që aktualisht jetojnë në SHBA, përfundojnë studimet e tyre në Itali, Francë, Mbretërinë e Bashkuar, Gjermani dhe Holandë. Italia është në vendin e dytë (15.3%).

Afërsia gjeografike dhe ngjashmëritë kulturore, stoku i madh i emigrantëve shqiptarë dhe politikat e favorshme për studentët janë ndër faktorët që shpjegojnë përqendrimin e madh të diasporës shkencore shqiptare në këtë vend. Grupi tjetër i vendeve janë Franca, Kanadaja, Britania e Madhe dhe Gjermania, pak a shumë në të njëjtin nivel, rreth 7% secila, edhe pse pozicionet e tyre kanë ndryshuar me kalimin e kohës. Franca, për shembull, ishte destinacioni kryesor në vitet e hershme të tranzicionit, por tani renditet më ulët, raporton ‘monitor’.

Kohët e fundit janë shndërruar në destinacione edhe Britania e Madhe dhe Gjermania. Një pjesë tjetër e diasporës shkencore shqiptare (18%) është pozicionuar në vendet e zhvilluara në Evropën Perëndimore, si Holanda, Zvicra, Norvegjia, Suedia, Austria, Belgjika dhe Danimarka. Këto vende ofrojnë një cilësi të lartë të jetës dhe doktoraturat shqiptare janë të punësuar në universitete dhe institucione kërkimore të njohura ose kompani shumëkombëshe.

Ndryshe nga diaspora shkencore nga Shqipëria, pothuajse gjysma e asaj nga Kosova dhe Maqedonia janë të përqendruar kryesisht në vendet e destinacionit tradicional të Gjermanisë, Zvicrës, Austrisë dhe Mbretërisë së Bashkuar, dhe në Skandinavi. Megjithatë, SHBA është vendi i tyre i zgjedhjes parësore (15%). Shumë të rinj të talentuar kanë ndjekur studimet fillestare universitare në Itali, Greqi, Turqi, Bullgari apo Qipro dhe kanë vazhduar me një studim Master ose PhD në vende të tjera. Drini përfundoi studimet e tij bachelor në Bullgari, një master në Austri dhe një PhD në Mbretërinë e Bashkuar. Mimoza, vajza e një emigranti në vitet 1990, përfundoi studimet bachelor dhe master në Itali, doktoraturën e saj dhe karrierën post-diplomike në universitetet në Itali, Angli dhe Japoni dhe tani është anëtare e një grupi kërkimor me famë botërore në Kembrixh.

Roli i Diasporës shkencore

Shumë vende, duke përfshirë Hungarinë, Rumaninë, Poloninë, Sllovakinë, Indinë, Kinën, Korenë e Jugut, Singaporin, Tajvanin, Tunizinë, Marokun, Kilin, Afrikën e Jugut dhe Kolumbinë tani u kushtojnë më shumë vëmendje akademikëve, studiuesve dhe inxhinierëve të tyre emigrantë, duke i mobilizuar dhe duke i organizuar në dobi të vendit të tyre të origjinës. Këto vende kanë zhvilluar mënyra të ndryshme të formalizimit të lidhjeve me diasporat e tyre përkatëse shkencore, ku akademikët dhe kërkuesit emigrantë kanë vendosur lidhje me qarqet shkencore në vendin e tyre të origjinës.

Në vitin 1991, një grup hulumtuesish kolumbianë që studionin dhe punonin jashtë vendit, krijuan rrjetin e “Kaldas të Kolumbisë”, me qëllim të forcimit të komunitetit kërkimor kombëtar. Në të njëjtën kohë, emigrantë profesionistë nga India dhe Kina krijuan shoqata dhe rrjete në Silicon Valley në SHBA për të bashkëpunuar me vendet e tyre të origjinës. Në fillim të viteve 2000, shkencëtarët rumunë krijuan Rrjetin Ad-Astra në favor të reformës së sektorit të kërkimit në vendin e tyre, shkruan ‘monitor’.

Studimi i PNUD vlerëson se, diaspora shkencore shqiptare mund të ndikojë në zhvillimin socio-ekonomik të vendit në dy mënyra kryesore. E para është përmes kthimit të mbajtësve të doktoraturës në Shqipëri. Kthimi i emigrantëve të kualifikuar, të trajnuar për shumë vite në universitete, laboratorë dhe institucione kërkimi në vendet e avancuara të OECD, do të sillte në vend aftësi dhe njohuri të reja, të afta për të dhënë një impuls dinamik për jetën akademike dhe shkencore në Shqipëri.

Ermali, një profesor në një universitet në Kanada, dha një vlerësim tipik racional: “Edhe nëse shumë persona nga diaspora shkencore ishin të gatshme të ktheheshin, do të ishte e vështirë që kjo të materializohej, sepse nuk ka laboratorë të specializuar dhe universitetet në Shqipëri nuk funksionojnë siç duhet. Në vend të fitimit të të huajve për të ofruar konsulencë apo leksione, ose të përfshihen në projekte të rëndësishme në Shqipëri, ekspertët nga diaspora mund të jenë një zgjedhje shumë e mirë”.

---